آمادگی جسمانی دانش‌آموزان یك امر بنیادی و اساسی است كه سلامت و قدرت افراد و اجتماع را تضمین می‌كند. دانش‌آموزی كه قدرت و كارآیی لازم بدنی را دارد، قادر است وظایف و كارهای روزانه خود را بدون احساس خستگی انجام دهد و توانایی لازم را برای گذراندن اوقات فراغت یا مقابله با پیشامدهای ناگهانی به دست آورد. چنین فردی از بیماری و نارسایی‌ها و نواقص جسمی به دور خواهد ماند و استقامت، چابكی، انعطاف‌پذیری و سرعت از ویژگی‌های چنین دانش‌آموزی است.
دانش‌آموزان باید هر روز به فعالیت‌های منظم ورزشی براساس قدرت بدنی‌شان بپردازند تا قدم‌های صحیح به سوی آمادگی و كارآیی بدنی برداشته شود زیرا توجه به كارآیی بدن موجب می‌شود استخوان‌ها، مفاصل و عضله‌های بدن برای انجام حركات و فعالیت‌ها نیرومند شوند. دستگاه‌های تنفس و جریان خون نیز تا حد بسیاری از اجرای برنامه‌ها و حركت‌های صحیح ورزشی سود می‌برد.
هرچه برنامه‌های مناسب ورزشی، زودتر و در سنین كمتری اجرا شود، ابتلا به امراض قلبی و دیگر نارسایی‌ها كمتر خواهد بود. ارتباط بین آمادگی بدن و سرعت انتقال، یادگیری، انظباط، سازگاری با محیط، ایجاد صفات اجتماعی و تعاون با دیگران غیرقابل تردید است و مربیان باید به آن توجه كنند. مهارت‌های بدنی زاییدن قدرت استقامت و چابكی بدن است و با اجرای برنامه‌های صحیح ورزشی به دست می‌آید.
مطالعات جدید در مورد مغز و شیوه یادگیری مغز برای معلمان و والدین، دیدگاه‌های جدیدی درباره تدریس و یادگیری ایجاد كرده است پژوهش‌های جدید نه فقط یافته‌های نوینی را عرضه كرده است، بلكه به نوسازی برداشت‌های قدیمی درباره یادگیری هم كمك كرده است.
پژوهش‌های مغز محور، جدا از جنبش آموزش و پرورش نیستند، بلكه آنها رویكردهایی هستند كه آموزش و پرورش را مرتفع می‌سازند. (كانی 1990). با آن كه برخی پیشنهادهای پژوهشی مغز محور، دیر به بار می‌نشینند، ولی بینش‌ها و چشم‌اندازهای عملیاتی هم عرضه می‌كنند حتی برای ساختمان‌سازی و آماده‌سازی فضای بازی در مدارس.
اریك جنسن (1995) در كتاب جدید خود تحت عنوان تدریس مبتنی‌بر مغز اظهار می‌كند كه همگی درصدد هستیم تا راه‌حل‌هایی برای مسائل و چالش‌های آموزش و پرورش بیابیم و باید در كاربرد یافته‌های جدید تا حدودی احتیاط كنیم. آن‌گاه كه فردی رویكرد خاص سازگار با مغز برای ارتقای یادگیری معرفی می‌كند، به واقع، آن نمی‌تواند گام نهایی درباره یادگیری و تدریس باشد.
حال آن‌قدری كه معلمان ورزش می‌توانند در میدان ورزش بچه‌ها را تربیت كنند، در كلاس واقعاً نمی‌شود آنها را تربیت كرد، برای اینكه در كلاس، بچه‌ها خودشان را جمع‌وجور می‌كنند و آدم نمی‌فهمد كه ذات آنها چیست. (شهید بزرگوار رجایی)
اهمیت و نقش ورزش در تسریع روند یادگیری
هر دانش‌آموزی بارها و بارها در سالن‌های ورزشی دیوار حیاط و راهروی مدارس، انواع رسانه‌های گروهی، كتاب‌ها و نشریات با عباراتی «عقل سالم در بدن سالم است» مواجه می‌شود. با این حال عده كمی از نوجوانان و جوانان حقیقت و معنای اصلی این جمله را عملاً در زندگی خود به كار می‌گیرند و اغلب آنها در برنامه‌های روزانه درس و ورزش را همراه هم تنظیم نمی‌كنند.
خانم صابره شوكتی، مربی ورزش یكی از دبیرستان‌های تهران در این زمینه می‌گوید: متأسفانه در كشور ما درس و ورزش به ندرت با یكدیگر توأم می‌شوند. اغلب آنها كه به پرورش نیروی بدنی خود همت گماشته‌اند از پرداختن به قدرت فكری خویش غافلند و بیشتر دانش‌آموزان مستعد و پرتلاش نیز كه مدام به مطالعه و كار فكری مشغولند از نظر بدنی در حد بسیار ضعیفی قرار دارند كه این خود نیمی از تلاش شبانه‌روزی آنها را هدر می‌دهد.
سلول‌های مغزی برای فعالیت خود به 25 درصد از كل انرژی مورد استفاده بدن نیاز دارند. آیا این انرژی تنها به وسیله تغذیه و استراحت- به صورتی كه در بین دانش‌آموزان رایج است- تأمین می‌شود؟
خانم نرگس سماوات، كارشناس در زمینه زیست‌شناسی و تغذیه در توضیح این مطلب می‌گوید: غذا خوردن با عجله شایع بین دانش‌آموزان بدون تحرك جسمی لازم، حتی اگر با استراحت كافی هم همراه باشد نمی‌تواند تأثیر كاملی در رساندن ماده و انرژی مورد نیاز بدن داشته باشد. در صورت نبودن برنامه‌ریزی صحیح برای انجام حركات ورزشی روزانه، مغز انرژی كافی در اختیار ندارد زیرا تلاشی برای به جریان انداختن و تنظیم و گستردن انرژی به تناسب نیاز هر قسمت از بدن- خصوصاً مغز- صورت نگرفته است.
علاوه‌بر این كم‌تحركی و رخوت جسمی از آن، تأثیر مستقیم بر روی روح و روان و اعصاب دارد و ذهن را نیز به سمت خستگی و ناتوانی هدایت می‌كند كه نتیجه همه اینها بالقوه ماندن بسیاری از قابلیت‌های ذهنی و استعدادهای محصلان در یادگیری است.
اغلب اوقات دانش‌آموزان خمود و بی‌حوصله و با اكراه به سوی انبوه كتاب‌هایشان می‌روند و سعی می‌كنند خلل همیشگی ناشی از عدم تحرك بدنی را با فشار آوردن بی‌مورد به ذهن و انواع و اقسام روش‌های یادگیری جبران كنند در حالی كه راه بسیار ساده‌تر و سالم‌تری مانند ورزش می‌توانند علاوه‌بر سلامت، نشاط و افزایش فعالیت ذهنی، شور و اشتیاق آنان را نسبت به درس خواندن تضمین كند. برای اینكه مغز به خوبی از عهده یادگیری و حفظ مطالب درسی برآید، علاوه‌بر رساندن مواد غذایی و انرژی كافی باید از خونی پاك و غنی از اكسیژن تغذیه شود.
بدین منظور باید شش‌ها كاملاً از هوا پر و خالی شوند بنابراین دانش‌آموزان باید ریه‌های خود را نیز نیرومند كنند و این كار نیز به وسیله ورزش میسر است. هر حركت ورزشی خواص و نتایج خاص خود را دارد و این‌گونه نیست كه ورزش فقط ماهیچه‌ها را قوی كند. معلمین ورزش در مدارس باید خواص هر حركت را نیز به محصلین خود آموزش دهند تا آنها با آگاهی كامل از نتایج سودمند ورزش بهره‌مند شوند. در ضمن برای رساندن اكسیژن كافی به سلول‌های مغزی دانش‌آموزان باید یاد بگیرند كه صحیح و اصولی تنفس كنند و با عادت دادن شش‌ها به نحوه مطلوب بازده تنفسی خود را افزایش دهند.
ورزش نخستین پرونده احساسات و ادراكات آدمی است. دانش و زیبایی در تندرستی است و تندرستی حقیقی به وسیله ورزش و گردش و غذای سالم، مقوی و منظم حاصل می‌شود. ورزش خون را به نسبت به تمام اعضای بدن به عضلات دست و پا و گردن و كمر به خصوص اعصاب می‌رساند و در تمام بدن خون را به جریان درمی‌آورد.
برخی از دانش‌آموزان ممكن است دیرتر یا زودتر از دو ماه به ورزش صبحگاهی عادت نمایند و بالاخره این اقدام مفید عادت و طبیعت ثانوی آنان خواهد شد. ورزشی كه دختران می‌نمایند نباید ورزش‌های سنگین قهرمانی باشد بلكه آنان باید در مدرسه بیشتر تنیس روی میز و بازی‌های توپ‌دار مثل والیبال و بسكتبال و ورزش‌های سبك دیگر نمایند و با اسباب‌های ورزشی سنگین مانند هالتر و دمبل كار نداشته باشند.
بنابراین بهتر آن است كه محصلان خود به فكر تنظیم فعالیت‌های ذهنی و جسمی خویش باشند و با تصمیم‌گیری و به كار بستن اراده، روی آوردن به ورزش و توأم كردن آن با تحصیل از سنگینی بار مشكلاتی كه بر روح و ذهنشان انباشته‌اند بكاهند و به تجربه عینی دریابند كه در صورت هماهنگ كردن این دو با صرف همان وقت و همان كار ذهنی در عرصه یادگیری به نتایجی چند برابر مطلوب‌تر از قبل دست خواهند یافت و در نهایت با ذهنی بازتر و بسیار راحت‌تر از استعدادهای خود بهره‌برداری خواهند كرد.
فعالیت‌های جسمانی و افزایش عملكرد تحصیلی
برای رشد كاركرد‌های مغزی، فعالیت جسمانی بسیار حائز اهمیت است. فعالیت‌هایی چون دویدن، پریدن، جهیدن، شنا كردن سبب تقویت عقده‌های پایه، مخچه و جسم پینه‌ای می‌شود. ورزش و تمرین بدنی، اكسیژن زیادی را به مغز می‌رساند و بر میزان ارتباط بین نرونی می‌افزاید. یادگیری از طریق پیاده‌روی، حركات كششی و سایر فعالیت‌های جسمانی ارتقاء یافته و تقویت می‌گردد. (جنسن 1998)
یافته‌های یك پژوهش علوم تربیتی حاكی از آن است كه ورزش عملكرد تحصیلی دانش‌آموزان را افزایش می‌دهد. با توجه دقیق‌تر به نتایج تحقیق می‌توان نتیجه گرفت كه صرف وقت بیشتر برای ورزش نه تنها هیچ‌گونه اثر سویی بر عملكرد تحصیلی و هوش نداشته است، بلكه در بیشتر موارد باعث عملكرد تحصیلی بهتر دانش‌آموزان نیز شده است.
فریبا فولادوند
دبیر تربیت بدنی